Xilasedicilərə ən çox mənfi təsir göstərən amilləri bir neçə qrupa bölmək olar: obyektiv, sosial-psixoloji və fərdi. Xilasedicilərin işinin xüsusiyyətlərini xarakterizə edən obyektiv amillər aşağıdakılardır:

1. İqlim və coğrafi amillər: relyefin xarakteri (yuxarıda əhəmiyyətli yüksəklik dəniz səviyyəsi); iş yerində əlverişsiz temperatur şəraiti (çox aşağı və ya yüksək temperatur), külək, qar, yağış; iqlim zonalarının dəyişməsi; vaxt zonalarının dəyişdirilməsi.

2. Fiziki fəaliyyət, iş və istirahət rejimi: bir çox hallrda xilasedicilər çoxgünlük intensiv 16-18 saat fiziki yükə məruz qalır; ləğvetmə işləri zamanı yeməyin aşağı dad və enerji keyfiyyəti isti yeməklərin tez-tez olmaması və xilasetmə zamanı yeməklər arasında uzun fasilələr, işlər; düzgün istirahətin olmaması: yuxu olmaması; gecələr həyəcan siqnalı səbəbilə tez-tez gözlənilməz vəzifələrin yerinə yetirilməsi; bəzən yaşayış üçün yararsız binalarda yerləşdirmə; normal sanitar-gigiyenik şəraitin olmaması və s.

3. Xilasedicilərin xüsusi iş şəraitinə aiddir:

• meyitlərin evakuasiyası;

• təkrar partlayış təhlükəsi; qazla dolu mühitdə işləmək, dumanlı otaqlar və s.;

• sağlamlıq və həyat üçün təhlükə kimi vəziyyətin dərk edilməsi; 

• tapşırıq zamanı vəziyyətin gözlənilməz dəyişməsi;

• yenilik: təcrübədə olmayan tapşırığın yerinə yetirilməsi şəraitində və ya tapşırığın özündə yeni elementlər; 

• vaxt sıxlığı: xilasetmə əməliyyatını tamamlamaq üçün hərəkət sürətinin artırılması və ya azaldılması tələbi; 

• tapşırığın müvəffəqiyyətlə tamamlanması şərtlərində və fəaliyyət strukturunda dəyişikliklər edilməsi; 

• səhv etmənin ağır nəticələr  vermə ehtimalı şəraitində emosional şəxsiyyətlərarası əlaqələr və s.

Xilasetmə işlərində xilasedicinin psixi vəziyyətinə və peşə fəaliyyətinə təsir edən amillər üç qrupa bölünür:

1. Fövqəladə vəziyyətin intensivliyini və miqyasını xarakterizə edən amillər;

2. Hadisə qurbanlarının şəxsi xüsusiyyətlərini (yaşlılar, uşaqlar və xəstələr) xarakterizə edən amillər;

3. Zərərçəkənlərə yardımın təşkili səviyyəsini xarakterizə edən amillər.

Xilasedicilərin fəaliyyətinə təsir edən sosial-psixoloji amillərə aşağıdakılar daxildir:

•  təşkilati və idarəetmə çatışmazlıqları;

• informasiya dəstəyində çatışmazlıqlar; tapşırığın yerinə yetirilməsi şərtləri, tapşırığın məzmunu haqqında məlumat; 

• vəziyyətin ictimai-siyasi aspektləri;

• xilasetmə əməliyyatlarının işlərinin mediada mənfi işıqlandırılması; 

• şöbələrin işində koordinasiyanın olmaması;

• güc və resursların çatışmazlığı.

Bu amillərin xilasedicilərə necə təsir etdiyini təsəvvür etmək çətin deyil.

Xilasedicilərin fərdi xüsusiyyətlərini xarakterizə edən amillər qrupuna aşağıdakılar daxildir:

• peşəkar əhəmiyyətli keyfiyyətlər;

• peşəkar fəaliyyətin motivasiyası;

• xilasedicinin işlədiyi bölmədə peşə hazırlığının səviyyəsi; 

• mütəxəssislərin peşə təcrübəsi;

• vahid komandada birləşmə, verilən əmrlərə etimad dərəcəsi və s.

Xilasedicilərin gündəlik iş fəaliyyəti zamanı sağlamlığa açıq şəkildə təsir göstərən amillər yalnız funksional dəyişikliklərdə deyil, hətta peşə ilə bağlı xəstəliklərin inkişafında özünü göstərir.

Xilasedicilərin peşə fəaliyyətləri ərzində üzərlərinə düşən psixo-emosional yükün artması peşə sağlamlığı pozğunluqlarına və peşə uzunömürlülüyünün azalmasına səbəb olur. Mütəxəssislərdə psixogen pozğunluqlar peşə fəaliyyətində səmərəliliyin və etibarlılığın azalması ilə ifadə edilir.

Xilasedicinin psixi tükənməsi və ikinci dərəcəli travmatik stress anlayışı

Psixi cəhətdən tükənmə həddindən artıq yorğunluq və depressiya vəziyyətidir. İkinci dərəcəli travmatik stress həm də travmatik hadisəyə birbaşa məruz qalmadan deyil, başqa bir insanın travma vəziyyətinə məruz qalması nəticəsində yaranan stress reaksiyaları və simptomlarıdır. Müəyyən qədər dincəlməyə və ya köməyə ehtiyacı olanlar bu ehtiyacları ödəyə bilmək üçün psixi tükənmənin və ikinci dərəcəli travmatik stresin  əlamətlərini tanımalıdır.

Psixi tükənmə əlamətləri bunlardır:

• kədər, depressiya və ya apatiya;

• asanlıqla əsəbləşmə;

• başqalarını günahlandırmaq, əsəbilik, hisslərin olmaması, laqeydlik;

• özünü başqalarından təcrid etmə və ya ayırma;

• zəif özünə qulluq (gigiyena);

• yorğunluq və ya depressiya;

• stressin öhdəsindən gəlmək üçün spirtli içkilərə və dərmanlara meyl etmək.

İkinci dərəcəli travmatik stressin əlamətləri:

• həddindən artıq narahatlıq və ya pis bir şey olacağından qorxu hissi;

 • stressin fiziki əlamətlərinin özünü göstərməsi (məsələn, ürək ritminin artması);

• travmatik vəziyyətlə bağlı kabuslar və ya təkrarlanan mənfi fikirlər.

Xilasedicilərin psixi tükənmə hallarında özünə qulluq məsləhətləri

Psixi sağlamlıq mütəxəssislərinin çatışmazlığı fonunda və təbii fəlakətlər, davam edən terrorizm və pandemiya qripi fonunda təsirə məruz qalanların psixoloji dayanıqlığını artırmaq üçün mövcud xilasedici resurslarının genişləndirilməsinə ciddi ehtiyac var.

Xilasedicilərin işi riskli və çətin işdir. İnsan əzablarının şahidi olmaq, fiziki zədə riski, sıx iş yükü, həyat və ölüm qərarları və ailədən ayrılıq daxil ola bilər. Fövqəladə halların nəticələrinin aradan qaldırılması zamanı xilasedicinin stressini idarə etməsi mövcud vəziyyətdə kömək etməyə davam etməsi üçün çox vacibdir.

Xilasedicilər hadisədən əvvəl, hadisə zamanı və hadisədən sonra da gərgin iş rejimində olurlar. Xilasedicilər böhran zamanı stress yaşayırlar. Stress yığıldıqda psixi tükənməyə  səbəb ola bilər.

Fəlakətə yardım qruplarının sağlamlığı və davamlılığı posttravmatik stress pozğunluğunun əlamətlərinə və simptomlarına diqqət yetirməkdən və baş verdikdə müvafiq müalicəni axtarmaqdan asılıdır.

Eyni zamanda işini sabit və cəlbedici qiymətləndirən mütəxəssislər, peşəkar stressə daha az həssasdır. Həyata münasibət növünə görə belə insanlar nikbin və şən olurlar. Onlarda peşəkar stressin inkişaf riski daha azdır. Bəzi hallarda böyük iş təcrübəsi olan yaşlı xilasedicilərdə özünütənqid, xidmətə və nizam-intizama münasibətdə özünə tələbkarlıq hissinin, motivasiyanın azalmasına rast gəlirik.

Xilasedicilərin özünə kömək üsulları aşağıdakılardır:

• komanda üzvlərindən dəstək alınmalı, bir dost sisteminin inkişaf etdirilməsi;

• dost sistemində iki xilasedicinin bir-birini dəstəkləməsi və bir-birinin stressini, iş yükünü və təhlükəsizliyini idarə etmək üçün birləşməli;

• başqalarının travmasının sənin olduğunu hiss etməli;

• xilasedici dəstə üzvlərini  yaxından tanımaq üçün öz keçmişiniz, maraqlarınız, hobbiniz və ailəniz haqqında danışın. Bir-birinizin güclü və zəif tərəflərini müəyyənləşdirin. Bir-birinizə göz olmalı (qorumalı);

• bir-birinizi diqqətlə dinləməli və təcrübə və hisslərinizi bölüşməli. Çətin vəziyyətləri qəbul edin və nailiyyətləri, hətta kiçik olanları da qeyd edin;

• təchizat və nəqliyyat kimi əsas ehtiyacların bölüşdürülməsinə kömək təklif edin;

• bir-birinizin iş yükünü (ağırlığını) izləyin. Bir-birinizi fasilə verməyə təşviq edin;

• stressdən xilas olmaq üçün imkanları paylaşın (istirahət, müntəzəm yuxu, məşq və qısa istirahət);

• partnyorunuzun əsas ehtiyaclarını və məhdudiyyətlərini bildirin – həmkarınızın "təhlükəsiz" hiss etməsini təmin edin;

• hissləriniz və təcrübələriniz haqqında ailə, dostlar və komanda yoldaşlarınızla yeri gəldikcə bölüşün;

• bilin ki, zərərli vərdişlərə qarşı sərhədlər təyin etmək və “yox” demək yaxşıdır;

• kofein və spirt qəbulundan çəkinin və ya məhdudlaşdırın;

• sağlam qidalar qəbul etmək, idman etmək və dost sistemindən istifadə kimi mübarizə üsulları psixi tükənmənin və ikincil travmatik stressin qarşısını almağa və azaltmağa kömək edə bilər;

• uzun müddət ərzində işləyəcəksinizsə, bunu sizinlə əlaqə saxlamaq istəyən yaxınlarınıza izah edilməli və səmimi ünsiyyət qurulmalıdır;

• xilasedicilər başqalarının qayğısına qalmaqlı və aydın düşünməlidirlər;

 • xilasetmə əməliyyatlarında iştirak etdiyiniz müddətdə fəlakətlə əlaqəli olmayan hər hansı iş vəzifələrini kimin yerinə yetirəcəyi barədə öncədən bölgü hazırlanmalıdır.

• əsasən komanda halında işləməyə çalışaraq tək işlədiyiniz vaxtınızı məhdudlaşdırın.

Hazırladı: Aydan Rzayeva,

FHN-in Fövqəladə hallar nəticələrinin aradan qaldırılması işinin təşkili Baş idarəsinin

Qoşun və Qüvvələrin hazırlığı idarəsinin

Tibbi və psixoloji yardımın

təşkili şöbəsinin baş məsləhətçisi