FHN Xəbərlər | İctimai-siyasi onlayn qəzet

Azərbaycanda Novruz bayramının sonuncu çərşənbəsi - Torpaq çərşənbəsi digərlərindən fərqli olaraq xüsusi təntənə ilə qeyd edilir.

Fhnews.az AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Şakir Albalıyevin Torpaq çərşənbəsi haqqında qeydlərini təqdim edir.

İlaxır çərşənbələr öz bətnindən Novruzu dünyaya ərməğan edir. Belə ki, çərşənbələrin 4 yaradıcı ünsürü cəmləşib yekunda yeni həyatın əsasını təşkil edən Novruzun gəlişinə zəmin yaradır.

Bu mənada ilaxır çərşənbələr və Novruz bütövlükdə eyni yaradılış ideyasına xidmət etməklə bütöv bir mərasim kompleksini təşkil edir. Su, od, yel, torpaq ünsürləri vəhdət təşkil edir. “Oğuz oğlunun bayramı” adlı mif mətnində də biz, demək olar ki, Novruz bayramı ilə ilaxır çərşənbə atributlarının rəmzi şəkildə iç-içə təqdimini görürük: “Oğuz oğlu qışdan yaman qorxardı. Ona görə də ilin üç fəslində qışa tədarük görər, dünyanın naz-nemətini yığıb yaşadığı zağaya gətirərdi. Bir il qış uzun çəkdi. Oğuz oğlunun azuqəsi qurtardı. Çarəsiz qalan Oğuz oğlu Böyük çillənin otuzuncu günü zağadan bayıra çıxdı ki, yeməyə bir şey tapıb gətirsin. Nə qədər gəzdi, dolandı, heç nə tapmadı. Saqqalı buz bağladı, əli-ayağı dondu. Kor-peşman evə qayıdanda bir qurd balasına rast gəldi.

Qurd balası soruşdu:

– Oğuz oğlu, bu qarda-boranda haradan gəlirsən?

Oğuz oğlu başına gələn əhvalatı danışdı. İlin aylarından gileyləndi. Dedi ki, elə ay var yaxşı dolanırıq, elə ay var acından qırılırıq. Ayları təriflədi, ayları yamanladı.

Qurd balası dedi:

– Ey Oğuz oğlu, qabaqdakı yol ayrıcında səni bir sürü qoyun, bir qucaq sünbül, bir cəhrə, bir də əl dəyirmanı gözləyir. Onları alıb zağana apararsan. Qoyunu kəsib ətini yeyərsən. Yunundan cəhrədə ip əyirər, özünə paltar tikərsən, dərisini əyninə geyərsən. Sünbülün dənini də əl dəyirmanında çəkər, unundan çörək bişirərsən. Yaza çıxarsan. Ancaq sənə verdiyim əmanətlərdən gərək muğayat olasan. Sünbülü və qoyunu özün artırasan. Quzuları əlinin üstündə saxlayıb böyüdəsən. Sünbülün dənini yerə səpib onu alnının təri ilə suvarasan. Dediklərimə əməl edə bilməsən, yaşamaq sənin üçün çətin olacaq.

Oğuz oğlu yol ayrıcına gəldi. Qurd balasının dediklərini zağaya gətirdi. Qışı kefi kök dolandı. Yazda sürünü dağlara yaydı, sünbülü torpağa səpdi, gecə-gündüz sürünün, sarı sünbülün qulluğunda dayandı. Oğuz oğluna bir bolluq üz verdi ki, gəl görəsən. O gündən də Oğuz oğlu bütün günü işlədi. Qurd balasına rast gəldiyi Böyük çillənin otuzuncu günündən isə bayrama hazırlaşmağa başladı. İlin beş gününü yedi-içdi, çaldı-çağırdı, qohum-qardaşa bayrama getdi.

Oğuz oğlu ilin başlanğıcını o gündən hesabladı. O günə Novruz adı verdi. Novruz bayramına adət etdi. Novruz ona uğur gətirdi”.

Mifik düşüncə ilə tarixi şüurun qovuşuq təqdim olunduğu bu mətndə Novruz bayramının gəlişinin hansı qovğalardan keçdiyi nəql olunur. Xilaskar qurd (Bozqurd) obrazı Oğuz oğluna qışın çətinliyindən salamat çıxmağın yollarını göstərir. Bu yollardan biri də Torpaq çərşənbəsinin əsas atributu olan torpağa tapınmaqdır, torpaqla zəhmətkeş kimi ülfət bağlamaqdır. Belə ki, Qurd obrazının xilaskaredici yol göstərmə funksiyasında Oğuz oğluna heyvandarlığın və əkinçiliyin sirlərini başa salmasını da görürük. Sürülərini dağlara yayan (heyvandarlıq edən) Oğuz övladı eyni zamanda sünbülü torpağa səpməklə (əkinçilik etməklə) bolluq – firavanlıq içində yaşamasını təmin etmiş olur. Buradan o ideya aşılanır ki, Torpaq çərşənbəsinin xilasedici – yaradılış ünsürü olan Torpaqdan dördəlli yapışmaqla insan oğlu (mətndə Oğuz oğlu) özünün ölümdən xilasını – diriliyini təmin etmiş olur. Buradan həm də o nəticə hasil olur ki, bizim Torpaq çərşənbəsi adı altında bayram etdiyimiz bu mərasimdə yaradıcı ünsür olan Torpaq öz missiyasını təkcə mifik inanclar kontekstində yox, həm də həyati baxışlar işığında reallaşdırır.