FHN Xəbərlər | İctimai-siyasi onlayn qəzet

Əvvəllər dünyanın dördüncü ən böyük gölü kimi tanınan, Özbəkistan və Qazaxıstan arasında yerləşən Aral dənizi 1960-cı illərdən etibarən qurumağa başlayanda Mərkəzi Asiya ölkələri böyük ekoloji fəlakətlə üzləşdi. Keçmiş Sovet İttifaqının 1960-1990-cı illərdə pambıq anbarı kimi istifadə etdiyi Orta Asiyada istehsalın artırılması məqsədilə suvarılan əkinçilik sahələrinin 4,5 milyon hektardan 7 milyon hektara çatdırılması nəticəsində bölgədə suya tələbat artdığından, gölü qidalandıran Seyhun və Ceyhun çaylarının suları xeyli azalıb.

1960-cı illərə qədər gölə hər il Amudərya (Ceyhun) çayından 38,6 kub kilometr, Sirdərya (Seyhun) çayından isə 14,5 kub kilometr su tökülüb, onun böyük hissəsi pambıq tarlalarına axıdılırdı. Aral keçən əsrin ortalarından sürətlə qurumağa başladı.

Nəticədə 2020-ci illərin əvvəlinə Aral gölünün səthi təxminən 9 dəfə, suyun səviyyəsi 3 dəfə, həcmi isə 15 dəfə azalıb. 1960-cı ildə səth sahəsi 68 min kvadratkilometr, su həcmi 1083 kub kilometr olan Aral dənizinin uzunluğu 426 kilometr, eni 284 kilometr, ən dərin nöqtəsi isə 68 metr idi.

Sularının azalması ilə onun səthi 8 min kvadrat kilometrə, suyun həcmi 75 kub kilometrə, ən dərin nöqtəsi isə 20 metrə qədər azalmışdır.

Sular çəkildikcə ikiyə bölünən, bir hissəsi Özbəkistan, digər hissəsi Qazaxıstan sərhədləri daxilində qalan göldə təxminən 300 irili-xırdalı adalar tamamilə quruya birləşdirilib.

Bu gün Aral dənizi keçmiş sahillərindən 170 kilometrə qədər geri çəkilib. "Dünyanın ən gənc səhrası" olaraq xarakterizə edilən Aralqum səhrası suyun çəkildiyi 4 milyon hektardan çox ərazidə əmələ gəlib.

Hər il qum fırtınalarında duzlu qum təbəqələri ilə örtülmüş səhradan uçan təxminən 100 milyon ton duzlu toz Orta Asiyanın bütün bölgələrinə yayılaraq buranı böyük ekoloji fəlakətlə üz-üzə qoyub.

Aral dənizinin quruması nəticəsində bölgədə meydana gələn torpaq eroziyası və havanın çirklənməsi insanların sağlamlığına, yaşayış şəraitinə və ətraf mühitə mənfi təsir göstərdiyi halda, təxminən 3 milyon insanın yaşadığı hövzədə ekoloji fəlakət də epidemiyanın yayılmasına səbəb olmuşdur. Gölün ortasında yerləşən və keçmiş Sovet İttifaqının 1954-1990-cı illərdə 40-a yaxın bioloji silahı sınaqdan keçirdiyi Vozrojdenie (Dirilmə) adası sular çəkildikdən sonra quru ilə tamamilə birləşib.

Aral çayının quru dibində baş verən qum və toz fırtınaları hər il 100 milyon dollar itkiyə səbəb olduğu halda, bu itkini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq və region ölkələrində aparılan meşəsalma işləri ilə bölgə əhalisinin sağlamlığını yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər görülür. Son zamanlar Özbəkistanda Aral dənizinin quruyan hissəsini meşə salmaqla bölgədəki ekoloji fəlakətin aradan qaldırılması üçün səylər göstərilir.

Bu çərçivədə gölün qurumuş dibinin Özbəkistana məxsus hissəsinin meşələşdirilməsi və gölün quru, duzlu hissəsindəki tozun bölgəyə yayılmasının qarşısının alınması məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə 2017-ci ildən gölün quruyan hissəsində 70 kilometr eni 1000 metrə qədər olan “yaşıl zolaq”ın yaradılması layihəsinə başlanılıb. Hökumət hər il minlərlə hektar sahədə meşə salmağı planlaşdırır və beləliklə, 10 il ərzində gölün quru dibini tamamilə meşə salmaqla regionda ekoloji vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağı hədəfləyir.