Son illərdə yetkinlər arasında autizm spektri pozğunluğuna (ASP) dair diaqnozların sayı əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bu tendensiya həm cəmiyyətin autizm haqqında məlumatlılığının yüksəlməsi, həm də diaqnoz metodlarının təkmilləşməsi ilə əlaqələndirilir. Autizm spektri pozğunluğu sosial ünsiyyət, davranış və idrak sahələrində müxtəlif çətinliklərlə xarakterizə olunan neyroinkişaf pozğunluğudur.

Fhnews.az “Euronews” telekanalına istinadla xəbər verir ki, Fransanın Paster İnstitutunun məlumatına görə, autizm adətən erkən uşaqlıq dövründə, 3 yaşına qədər özünü büruzə verir. Amerika Pediatriya Akademiyası isə bütün uşaqların 18 aylıqdan etibarən autizm üçün müayinədən keçməsini tövsiyə edir.

Son onillikdə daha çox böyüklər neyromüxtəliflikləri haqqında məlumat almağa çalışırlar. Bəzi hallarda valideynlər öz övladlarına ASP diaqnozu qoyulduqdan sonra oxşar simptomları özlərində də müşahidə edirlər. Digər hallarda isə sosial mediada yayılan məlumatlar fərdləri bu mövzu üzərində düşünməyə vadar edir. Autizmin bəzi xüsusiyyətləri uşaqlıqda nəzərə çarpmaya bilər və ya fərdlər cəmiyyətə uyğunlaşmaq üçün bu xüsusiyyətlərini gizlətməyi öyrənə bilərlər. Kaliforniya San Fransisko Universitetinin psixoloqu Vitni Ensi vəziyyəti belə izah edir: “Böyüklər zaman keçdikcə kompensasiya etməyi öyrənirlər. Ola bilsin ki, “mən bunu ictimai yerlərdə göstərə bilmirəm, ona görə də bunu yalnız şəxsi mühitdə edirəm” kimi düşünərək davranışlarını dəyişirlər”. Bundan əlavə, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu (DEHB) və obsessiv-kompulsiv pozğunluq (OKP) kimi digər psixoloji pozğunluqların simptomları ilə autizmin simptomları üst-üstə düşə bilər. Bu da ASP-nin diaqnozunu çətinləşdirir. Autizmin simptomları fərdlər arasında fərqli şəkildə özünü göstərə bilər. Bir çox simptom autizmi olmayan insanlarda da müşahidə edilə bilər. Məsələn, bəzi insanlar vərdişlərdən həzz alır və ya müəyyən mövzularla dərindən maraqlanır. Lakin ASP diaqnozu üçün simptomlar gündəlik həyatda əhəmiyyətli çətinliklər yaratmalıdır.

Texas Universitetinin Cənub-Qərb Tibb Mərkəzinin psixiatrı Artur Vestover bu məsələyə belə aydınlıq gətirir: “Biz ümumiyyətlə, insanıq. Biz vərdişləri sevirik… Lakin sadəcə müəyyən qaydalara riayət etmək və ya maraq dairələrinə sahib olmaq autizmi olduğunu göstərmir. Autizm diaqnozu üçün bu davranışların daha dərin və davamlı olması lazımdır”.

34 yaşlı Russel Lehman 20 ildən çoxdur autizm diaqnozu ilə yaşayır. O, gündəlik həyatında vərdişlərin həm rahatlıq, həm də çətinlik yaratdığını bildirir. Məsələn, hər gün eyni yeməkləri yemək və eyni məhsulları almaq onun üçün sakitləşdirici təsir göstərir. Lakin idman zalına getmədiyi günlərdə depressiya və uğursuzluq hissləri keçirir. O, bu vəziyyəti belə izah edir: “Mənim üçün idman zalı yoxdur demək, bu gün yoxdur deməkdir. Vərdişin pozulması inanılmaz mövcudluq böhranı yaradır”.

Son tədqiqatlar yetkinlər arasında ASP diaqnozlarının artdığını göstərir. “JAMA Network Open” jurnalında dərc edilən bir araşdırmaya görə, 2011-2022-ci illər arasında ABŞ-da 26-34 yaşlı şəxslər arasında autizm diaqnozları 452 faiz artıb. Böyük Britaniyada aparılan bir araşdırma isə 1998-2018-ci illər arasında autizm diaqnozlarının 787 faiz artdığını ortaya qoyub.

Yetkinlər arasında autizm diaqnozlarının artması, cəmiyyətin autizm haqqında daha çox məlumatlanması və diaqnoz prosesinin təkmilləşməsi ilə izah edilə bilər. Sosial ünsiyyət çətinlikləri, təkrarlanan davranış və vərdişlərə ifrat bağlılıq kimi əlamətlər autizmin göstəricisi ola bilər. Lakin diaqnoz üçün əsas meyar bu simptomların gündəlik həyatda ciddi çətinliklər yaratmasıdır. Autizmin daha yaxşı tanınması və düzgün diaqnoz qoyulması, bu pozğunluğa malik fərdlərin cəmiyyətə daha yaxşı inteqrasiya olunmasına və dəstək almasına imkan yaradar.