Təcrübə göstərir ki, xilasetmə işçilərinin fəlakətdən sonra psixoloji problem yaşama riski yüksəkdir. Mənfi psixoloji nəticələrin azaldılması və xilasedicilərdə dayanıqlığın artırılması üçün müdaxilələr lazımdır. Fövqəladə hadisə yerində xilasedicilər psixoloji amilin təsirini ciddi və tam şəkildə qiymətləndirməlidirlər.

Məsələn, qəza bölgəsində yaralanmış insanları görən xilasedicilərində “qorxu və dəhşət” hissi, çaşqınlıq yaranır. Nəticədə xilasetmə işlərinin ilk saatlarında xilasedicilərin işinin səmərəliliyi azalmış olur. Xilasedicilərin bu reaksiyası başlıca olaraq ilkin xüsusi psixoloji hazırlığın olmaması ilə izah olunur.

Buna görə də, mənfi psixoloji təsirləri azaltmaq və xilasetmə işçilərinin davamlılığını artırmaq psixoloji xidmətin əsas vəzifələrindən biridir. Bu amil xilasetmə işçilərinin ciddi şəkildə seçilməsini və yerləşdirmədən əvvəl onlara müvafiq təlimlərin verilməsini, habelə xilasetmə işləri başa çatdıqdan sonra müvafiq psixoloji dəstəyin təmin edilməsini zəruri edir.

Təhlükəli peşələrdə, o cümlədən xilasedicilərdə personalın ən vacib xüsusiyyətlərindən biri stressli təsirlərə qarşı dözümlü olmasıdır. Ümumiyyətlə, yüksək zehni və emosional stress şəraitində işləyərkən dözümlülük daha qabarıq şəkildə özünü göstərir, buna görə də iş stajından, habelə konkret şöbə və bölmələrin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq stresə davamlılıq bacarıqlarının daha məqsədyönlü inkişafına ehtiyac vardır. 

Xilasedicilər yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. Bu məqsədlə onlar xüsusi psixoloji hazırlıq keçməlidirlər. Xilasedicilərin mənəvi-psixoloji hazırlığı dedikdə, onlarda elə psixoloji keyfiyyətlərin formalaşdırılması nəzərdə tutulur ki, həmin keyfiyyətlər müxtəlif fəlakətlər zamanı yaranan təhlükəli və digər gərgin şəraitlərdə bacarıqla fəaliyyət göstərmək qabiliyyətlərini təmin etsin.

Xilasedicilərdə təhlükəyə, qorxuya və çaxnaşmaya tab gətirmək, çətinlikləri dəf etmək və fədakarlıq göstərmək, eləcə də, fövqəladə hadisələrin nəticələri aradan qaldırılarkən, yarana biləcək əsəb gərginliyinə dözümlülüyün tərbiyə olunması, mənəvi-psixoloji hazırlığın əsas problemlərindən biridir.

Ekstremal sahə işçisinin mühüm peşəkar keyfiyyətləri arasında qətiyyət, yüksək özünə nəzarət, tez məlumatlı qərar qəbul etmək bacarığı, sürətlə dəyişən mühitdə sərbəst qərarlar vermək, yüksək stressə qarşı müqavimət, mümkün dəyişikliklərin və hərəkətlərin gözlənilən nəticəsini proqnozlaşdırmaq bacarığı, dözümlülük, cəsarət, təşəbbüskarlıq, insanlara fərdi yanaşma və effektiv uyğunlaşma bacarıqları həm iş vəzifələrinin icrası prosesində, həm də xüsusi psixoloji proqramlar nəticəsində formalaşır.

Fəlakət baş verən zaman xilasedicilər zərərçəkmişlərə dərhal xilasetmə dəstəyi vermək üçün fəlakət yerinə göndərilir. Fəlakətlərin gözlənilməz və hədsiz dərəcədə ağır olmasını nəzərə alaraq, xilasedicilər mənfi psixoloji nəticələrdən əziyyət çəkmək riski ilə üzləşirlər. Xilasedicilər arasında yanğınsöndürənlər, polis, hərbi qulluqçular/əsgərlər, səhiyyə işçiləri və könüllülər olur.

Fəlakət bölgələrinə göndərilən bu xilasedicilər kəskin stress pozğunluğu, narahatlıq və depressiya, travma sonrası stress pozğunluğu və digər psixoloji pozğunluqlardan əziyyət çəkə bilər. Tibb işçiləri, könüllülər mənfi psixoloji nəticələrə daha çox həssas olurlar.

Stressə qarşı psixoloji hazırlığın strukturu və vəzifələri

Psixoloji işin strukturuna aşağıdakı elementlər daxildir: psixoloji hazırlıq; psixoloji dəstək; psixoloji yardım; psixoloji reabilitasiya. Psixoloji hazırlıq təlimlərin keçirilməsi bölmələrin normal fəaliyyətini təmin edər və fəlakətdən sonrakı ilk saatlarda onların fəaliyyətinin səmərəliliyini artıra bilər.

Axtarış-xilasetmə xidmətlərində, mülki müdafiə və fövqəladə hallar idarələrində, mülki müdafiə qoşunlarının birlik və bölmələrində yerli şərait və qarşıda duran vəzifələr nəzərə alınmaqla ümumi prinsiplər əsasında mənəvi-psixoloji təminat sistemi yaradılmalıdır.

Beləliklə, psixoloji hazırlıq mənəvi-psixoloji dəstəyin ən mühüm komponenti olan psixoloji işin elementlərindən yalnız biridir. Mənəvi-psixoloji dəstək praktikada kadrların şüuruna və davranışına təsirin müxtəlif təşkilati formaları vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Mənəvi-psixoloji maarifləndirici dəstək fövqəladə hallar zamanı xilasedicilərin stress amillərinin təsirindən qorunması tədbirlərinin əhatə edir.

Mənəvi – psixoloji hazırlıq sayəsində xilasedicilərdə yüksək mənəvi keyfiyyətlər (cəsarət, igidlik, qətiyyət, intizam, mütəşəkkillik və s.), emosional dəyanətlilik, sağlam sosial – psixoloji münasibətlər, dostluq, yoldaşlıq, qarşılıqlı yardım, intellektual keyfiyyətlər (zehni çeviklik, şəristə, fərasət və s.) aşılanır.

Xilasedicilərin psixoloji hazırlığı aşağıdakı əsas vəzifələri həll etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur:

* xilasedicilərin fövqəladə vəziyyət zonasındakı vəziyyətə tez uyğunlaşmasına kömək etmək;

* ekstremal şəraitdə işləmək üçün xilasedicilərin psixoloji dayanıqlığının inkişaf etdirilməsi;

* xilasetmə işçiləri arasında müxtəlif növ xilasetmə avadanlığının və alətlərinin mənimsənilməsi üzrə stabil bacarıqların inkişaf etdirilməsi;

* xilasedicilər arasında peşəkar əhəmiyyətli keyfiyyətlərin formalaşdırılması və inkişafı;

* ekstremal şəraitdə (psixoloq və həkim olmadıqda) xilasedicilərə psixoloji dəstəyin göstərilməsi;

* qəza-xilasetmə əməliyyatları zamanı və işlər başa çatdıqdan sonra pozulmuş psixi funksiyaların bərpa edilməsi.

Psixoloji təlim struktur olaraq ümumi, xüsusi və məqsədli psixoloji hazırlıq növlərinə bölünür.

Ümumi psixoloji hazırlıq rəhbərlərin, komandirlərin (rəislərin) şəxsi heyət arasında vətənpərvərlik hissini, peşə fəaliyyətini və fədakarlığa hazırlığı inkişaf etdirmək fəaliyyətidir, yəni xüsusi motivasiyalı, qətiyyətli və diqqətli olmaq xüsusiyyətlərinin aşılanmasıdır.

Bu, hazırlıq mərhələsi kadrların zəruri psixoloji biliklərlə təchiz edilməsini, peşəkar vəzifələri yerinə yetirmək üçün psixoloji hazırlığın və möhkəmliyin inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur.

Ümumi psixoloji hazırlıq aşağıdakılarla həyata keçirilir:

* hərbi qulluqçular və xilasedicilər tərəfindən biliklərin, o cümlədən peşəkar psixoloji biliklərin əldə edilməsi;

* fövqəladə halların nəticələrinin aradan qaldırılması üçün effektiv tədbirlər və mənfi amillərin psixikaya və şüura təsirinin xarakteri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılması;

* kadrlar arasında müsbət oriyentasiyanın, öz vəzifələrini vicdanla yerinə yetirmək üçün qətiyyət və motivlərin formalaşdırılması və s.

Xüsusi psixoloji hazırlıq xüsusi xilasetmə və digər fövqəladə işlərə hazırlıq zamanı personal arasında psixoloji hazırlığın və sabitliyin inkişafını təmin edir. Yüksək emosional və iradi sabitliyin formalaşması yolu ilə həyata keçirilir, yəni. qorxuya tab gətirməmək, həyat üçün təhlükəli vəziyyətlərdə soyuqqanlılığı qorumaq, qətiyyətli kollektiv və fərdi hərəkətlərə hazır olmaq bacarığı. Xüsusi psixoloji hazırlıq xüsusi psixofiziki təlimin öyrənilməsi və aparılması prosesində həyata keçirilir.

Xilasedicilər üçün xüsusi psixoloji təlim aşağıdakıları prinsipləri əhatə edir:

* xilasedicinin psixikasının fövqəladə hallar zonasındakı vəziyyətə uyğunlaşdırılması; qorxuya qalib gəlmək və stresə tab gətirmək bacarığını inkişaf etdirmək;

* ekstremal, təhlükəli vəziyyətlərdə hərəkət etmək təcrübəsinin əldə edilməsi və bu əsasda psixoloji sabitliyin formalaşması;

* vaxt təzyiqi altında tapşırıqların yerinə yetirilməsi, ekstremal şəraitdə müstəqil və məsuliyyətli qərarlar qəbul etmək ehtiyacı və s.

Məqsədli psixoloji hazırlıq, müəyyən tapşırıqların yerinə yetirilməsinə töhfə verən kadrlarda keyfiyyətləri inkişaf etdirmək üçün rəhbərlərin və komandirlərin fəaliyyətidir.

Məqsədli psixoloji təlim zamanı aşağıdakı məqsədlər üçün həyata keçirilir:

* şəxsi heyətin psixikasının bilavasitə hazırlanması, müsbət psixi vəziyyətinin formalaşdırılması, konkret hərəkətlərin yerinə yetirilməsinə aydın münasibət yaratmaqla funksional fəallığın artırılması;

* hər bir xilasedicinin fövqəladə hallarda şüurlu və peşəkar hərəkətləri yerinə yetirmək, ekstremal şəraitdə onun emosional və iradi sabitliyini artırmaq üçün fərdi hazırlığı;

* xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılmasının yeni vasitə və üsullarına münasibətdə psixoloji uyğunlaşmanın formalaşdırılması.

Psixoloji hazırlığın mahiyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün qısaca olaraq psixoloji dəstəyin və psixoloji reabilitasiyanın məqsəd və rolunu nəzərdən keçirək. Psixoloji dəstək personalın yüksək nevropsik stressə qarşı həyata keçirilən əməliyyat tədbirləri sistemidir və psixoloji sabitliyini qorumağa, mənfi halların və posttravmatik pozğunluqların qarşısını almağa yönəlmişdir.

Psixoloji dəstək zamanı işçilərə psixoloji yardım göstərilir. Bu, fövqəladə vəziyyətin xilasedicilərin psixikasına təsirinin psixo-travmatik nəticələrinin aradan qaldırılması, habelə onların psixoloji sabitliyinin və peşə vəzifələrini yerinə yetirməyə hazırlığının bərpası üçün tədbirlər sistemidir.

Psixoloji yardıma psixodiaqnoz, psixoloji məsləhət, psixoloji profilaktika və psixi gigiyena, həmçinin psixoloji korreksiya və psixoloji reabilitasiya daxildir. Psixoloji yardım sistemi profilaktik və tibbi yardımın ümumi sistemi ilə birbaşa bağlıdır. Bu zaman ixtisaslı psixoloji yardım psixoloqlar, psixiatrlar, psixoterapevtlər və tibb işçiləri tərəfindən göstərilir.

Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin mənəvi-psixoloji təminatı aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

* xilasedicilərdə yüksək mənəvi-psxioloji keyfiyyətlər, mütəşəkkillik, qarşıya qoyulan vəzifələri vaxtında və dəqiq yerinə yetirmək əzmini aşılamaq;

* kəşfiyyat aparmaq üçün, ayrılan heyətləri qəza ocağında (təbii fəlakət rayonunda) sürətli və hərtərəfli araşdırmalar aparmağa səfərbər etmək;

* xilasediciləri fəlakət rayonuna mütəşəkkil halda hərəkətə, nizam-intizamı ciddi surətdə gözləməyə və vaxtında çatmağa sövq etdirmək;

* istehsalat qəzaları, kütləvi yanğınlar, güclü zəhərlənmələr şəraitində xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işləri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməyə, cəld və təşəbbüskar olmağa, zədələnmiş şəxsləri tez axtarıb tapmağa, onlara vaxtında tibbi yardım göstərib, təhlükəsiz rayonlara köçürməyə xilasedici heyətləri tam səfərbər etmək;

* zədələnmə ocaqlarında xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər aparılarkən, xilasedicilərin qüvvələrindən qənaətlə və səmərəli istafadə olunmasına, onların vaxtında yeməyinin və dincəlməsinin təşkilinə, müəyyən olunmuş iş rejiminin və təhlükəsizlik tədbirlərinin dəqiq yerinə yetirilməsinə qayğı göstərmək;

* sayıqlığın yüksəldilməsinə, çaxnaşmanın və digər belə mənfi halların qarşısının alınmasına və qətiyyətlə aradan qaldırılmasına yönəldilmiş hərtərəfli tədbirləri həyata keçirmək;

* xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər aparılarkən xilasedicilərin nailiyyətlərinin təbliğ edilməsi, tapşırıqların icrası zamanı fərqlənən şəxslərin vaxtında həvəsləndirilməsi üçün qayğı göstərmək;

* xilasedici qruplar arasında qarşılıqlı fəaliyyətin saxlanmasına, həmrəyliyin, yoldaşlıq münasibətlərinin, vəzifələrin icrası vaxtının, qarşılıqlı yardımın möhkəmlənməsinə yönəldilən mənəvi-psixoloji tədbirləri həyata keçirmək.

Psixoloji reabilitasiya psixi travma almış xilasedicinin və ya zərərçəkmişlərin orqanizminin pozulmuş psixoloji funksiyalarının bərpasına və ya kompensasiyasına yönəlmiş tibbi-psixoloji, pedaqoji və sosial tədbirlər sistemidir.

Psixoloji reabilitasiya personalın gələcək fəaliyyət qabiliyyətini bərpa etmək məqsədilə həyata keçirilir.

Psixoloji dəstək, psixoloji yardım və psixoloji reabilitasiya psixoloji işin elementləri kimi psixoloji hazırlıqla sıx bağlıdır, onun məqsədi psixoloji hazırlığı və möhkəmliyi, qorxuya qalib gəlmək və stresə tab gətirmək bacarığını inkişaf etdirməkdir.

Hazırladı: Aydan Rzayeva,

FHN-in Fövqəladə hallar nəticələrinin aradan qaldırılması işinin təşkili Baş idarəsinin

Qoşun və Qüvvələrin hazırlığı idarəsinin

Tibbi və psixoloji yardımın

təşkili şöbəsinin baş məsləhətçisi