Bu gün dünya əhalisinin sürətlə artması, istehlak nümunələrinin dəyişməsi və ətraf mühit resurslarının qeyri-dayanıqlı istifadəsi qlobal ekosistemin balansını ciddi şəkildə pozur. Demoqrafik artım təbii resurslara olan tələbatı artıraraq ekosistemlərin özünübərpa qabiliyyətini zəiflədir və ətraf mühitin daimi deqradasiyasına səbəb olur. Bununla yanaşı, istehlak nümunələrinin dəyişməsi, xüsusilə də sənaye və urbanizasiya proseslərinin sürətlənməsi təbii ehtiyatların daha sürətli tükənməsinə, tullantıların artmasına və iqlim dəyişikliyinin güclənməsinə yol açır. Bu tendensiyalar həyat tərzinin və istehsal modellərinin qlobal miqyasda daha dayanıqlı yanaşmalar əsasında yenidən formalaşdırılmasını zəruri edir. Planetar sərhədlər çərçivəsində qalmaq və təbii resursların ədalətli bölüşdürülməsi üçün qlobal əməkdaşlıq və innovativ həllər vacibdir.

Planetar sərhədlər və resursların idarə edilməsi

Niderlandın Qroningen Universitetinin professoru Klaus Hubacekin araşdırmaları göstərir ki, Yer kürəsinin dəstəkləyə biləcəyi resurs hüdudlarını keçməmək mümkündür. Bunun üçün həm qlobal səviyyədə, həm də milli miqyasda elmi dəlillərə əsaslanan siyasətlərə ehtiyac var. 2009-cu ildə alimlər doqquz əsas planetar sərhəd müəyyən ediblər. Bu sərhədlərin keçilməsi Yerin ekosistem sabitliyinə və insan həyatına ciddi təhlükələr yaradır. Bu sərhədlərdən altısı - iqlim dəyişikliyi, biosferin pozulması, azot və fosfor dövrünün dəyişməsi, meşə itkisi, okeanların turşulaşması və şirin su istifadəsi artıq keçilib.

Hazırda dünya əhalisinin ən varlı faizi ən kasıb 50 faizdən əlli dəfə çox istixana qazı emissiyası yaradır. İstehlak nümunələrinin dəyişdirilməsi ilə bu təsiri azaltmaq mümkündür. Tədqiqatlar göstərir ki, qida və xidmət sektorunda istehlak vərdişlərini dəyişmək sərhədləri təhlükəsiz hüdudlara geri qaytara bilər.

Azərbaycan kontekstində problem və perspektivlər

Azərbaycanın dayanıqlı inkişafı və resursların səmərəli istifadəsi istiqamətində fəaliyyəti təkcə milli prioritetlərə deyil, həm də beynəlxalq öhdəliklərə uyğunlaşdırılıb. “Azərbaycan 2030: Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri” strategiyası ölkəmizin iqtisadi, sosial və ekoloji tarazlığını təmin etmək üçün vacib bir plan olaraq formalaşıb. Azərbaycanda iqlim dəyişikliyinin təsirlərini azaltmaq üçün beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan təşəbbüslər həyata keçirilir. Ölkə Paris Sazişi çərçivəsində istixana qazı emissiyalarını 2030-cu ilə qədər 35 faiz azaltmaq öhdəliyi götürüb. Bu məqsədlə enerjidən istifadənin optimallaşdırılması, texnoloji yeniliklərin tətbiqi və bərpa olunan enerji sahəsində layihələrin genişləndirilməsi prioritetdir.

Yaşıl enerji mərkəzləri. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyata keçirilən yaşıl enerji layihələri artıq konkret nəticələr verməkdədir. Cəbrayıl rayonu ərazisindəki Günəş Elektrik Stansiyası regionun enerji təminatında mühüm rol oynayır. Zəngilan və Kəlbəcərdə külək elektrik stansiyaları isə enerji sektorunda diversifikasiya imkanlarını artırır. Bu layihələr azad edilmiş ərazilərin “Yaşıl Enerji Zonası” elan edilməsi təşəbbüsünün bir hissəsidir. Bu stansiyaların fəaliyyəti ilə ildə minlərlə ton karbon emissiyasının azalması proqnozlaşdırılır ki, bu da regionun ekosisteminə müsbət təsir göstərir.

Su resurslarının idarə olunması. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi su resurslarının məhdudluğu ilə bağlı müəyyən problemlər yaradır. BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP) su resurslarının səmərəli idarə olunmasını iqlim dəyişikliyi ilə mübarizənin əsas elementlərindən biri kimi vurğulayır. Azərbaycan Su Strategiyası çərçivəsində su ehtiyatlarının qorunması və modern idarəetmə texnologiyalarının tətbiqi ön plana çəkilir. Məsələn, süni su anbarları və suvarma sistemlərinin yenilənməsi kənd təsərrüfatında su sərfiyyatını optimallaşdırmağa kömək edir. Həmçinin Qarabağ ərazisində “ağıllı suvarma texnologiyaları” kənd təsərrüfatının məhsuldarlığını artırmaqla yanaşı, su itkilərinin qarşısını alır.

Təmiz enerji və karbon ticarəti. Azərbaycanda bərpaolunan enerji istehsalı sahəsində irəliləyişlər qeydə alınır. Energetika Nazirliyinin məlumatına görə, külək və günəş enerjisinin potensialı 27 GW təşkil edir. Bu potensialdan istifadə üçün bir neçə beynəlxalq tərəfdaşlıq layihəsi həyata keçirilir: BP və Masdar şirkətləri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində 2 GW gücündə külək və günəş enerjisi layihələri reallaşdırılır. SOCAR-ın karbon emissiyalarının azaldılması proqramları, neft-qaz sektorunda daha dayanıqlı istehsal modellərinə keçidə yardım edir. Karbon ticarəti və “yaşıl vergi” sistemi təşəbbüsləri vasitəsilə ekoloji zərərli fəaliyyətlərin qarşısının alınması planlaşdırılır.

Kənd təsərrüfatı və qida sistemləri. Hubacekin tədqiqatlarında vurğulanan bitki mənşəli qidalara keçid və ənənəvi kənd təsərrüfatı üsullarının modernləşdirilməsi Azərbaycanda da müzakirə mövzusudur. “Ağıllı kənd” layihələri kənd təsərrüfatında innovativ həlləri təmin edir. Zəngilanın Ağalı kəndi bu modelin parlaq nümunəsidir. Burada rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə suvarma, məhsul idarəetməsi və digər proseslər avtomatlaşdırılıb. Ekoloji turizmin inkişafı isə həm yerli iqtisadiyyatı gücləndirir, həm də təbii resursların qorunmasını təşviq edir. Xüsusilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bu baxımdan böyük potensiala malikdir.

Azərbaycanın dayanıqlı inkişaf yolunda əldə etdiyi nailiyyətlər, həmçinin qarşıda duran çağırışlar və imkanlar, birgə səyləri tələb edir. Gələcəkdə aşağıdakı istiqamətlərdə daha intensiv fəaliyyət gözlənilir:

1. Tullantıların idarə olunması: Müasir texnologiyaların tətbiqi ilə tullantıların təkrar emalı və “sıfır tullantı” yanaşmasının təşviqi.

2. Hidrogen enerjisi: Azərbaycanın təbii qaz resurslarından istifadə edərək yaşıl hidrogen istehsalında öncül mövqeyə çıxmaq perspektivi.

3. Təbii fəlakətlərə adaptasiya: Daşqınlar və quraqlıq kimi iqlim hadisələrinin təsirlərini azaltmaq üçün ekosistem əsaslı adaptasiya tədbirləri.

Nəticədə Azərbaycanın strateji təşəbbüsləri və beynəlxalq əməkdaşlıqları sayəsində qlobal iqlim məqsədlərinə töhfə verməsi ilə yanaşı, öz resurslarının dayanıqlı istifadəsini də təmin etmək imkanları artır.

Düzgün siyasət və həyat tərzində dəyişikliklər

Bəşəriyyət planetar sərhədlər daxilində yaşamağı öyrənməlidir. Azərbaycan öz regional və qlobal məsuliyyətini dərk edərək dayanıqlı inkişaf üçün strateji addımlar atır. Bununla yanaşı, vətəndaşlar və dövlət strukturları arasında əməkdaşlıq daha güclü və effektiv olmalıdır. Təcrübələr göstərir ki, düzgün siyasət və həyat tərzində dəyişikliklər ilə planetimizin resurslarını gələcək nəsillər üçün qorumaq mümkündür.