FHN Xəbərlər | İctimai-siyasi onlayn qəzet

Bəzi zəlzələlərin afterşokları illər, onilliklər və hətta daha uzun müddət ərzində baş verə bilər. Nisbətən böyük zəlzələlər əsas zəlzələnin episentrindən uzaqda baş verir və çox vaxt “afterşok zonası”nın kənarında və ya onun ətrafında baş verir.

Zəlzələlər Yer qabığını təşkil edən suxurların Yerin xarici hissəsini təşkil edən plitələr adlanan hərəkət edən hissələrin tətbiq etdiyi qüvvələrin “qırılmalar” adlanan müstəvilər boyunca qopması nəticəsində baş verir. Onlarla, bəzən hətta yüzlərlə kilometr uzunluğunda və adətən 10-15 kilometr dərinlikdə olan qırılmaların ölçüləri ilə onlar qırıldığı təqdirdə baş verəcək zəlzələnin gücü arasında birbaşa nisbət vardır. Başqa sözlə, qırılmanın uzunluğu və dərinliyi nə qədər böyük olarsa, baş verəcək zəlzələnin gücü də bir o qədər böyük olar.

Zəlzələ zamanı qırılma müstəvisinin hər iki tərəfindəki suxurlar xüsusilə böyük zəlzələlərdə bir-birinə nisbətən metrlərlə hərəkət edir. Blokların bu hərəkəti zəlzələdən sonra bir müddət davam edir və bu davamlı hərəkət əsas zəlzələdən sonra daha kiçik zəlzələlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Əsas zəlzələdən sonra daha kiçik olan bu zəlzələlər "afterşoklar" kimi tanınır və onlar əsas təkandan bir dərəcə aşağı bal gücündə ola bilər. Məsələn, 7 bal gücündə zəlzələdən sonra zəlzələ 6 bal gücünə çata bilər. Artçı təkanların sayı çox fərqli ola bilər. Ümumiyyətlə, zəlzələnin maqnitudası artdıqca daha çox yeraltı təkanlar baş verir və afterşoklar daha uzun müddət davam edir.

Əsas zəlzələdən sonrakı dövrdə artçı təkanların baş verdiyi bölgə "afterşok sahəsi" kimi tanınır. Əsas təkan baş verdikdən təxminən 24 saat sonra baş verən afterşok sahəsi əsas zərbənin ən təsirli olduğu episentr sahəsi ilə kifayət qədər uyğundur. Lakin sonradan yaranan afterşoklar zəlzələni yaradan qırılma ətrafında daha geniş əraziyə yayılır. Ümumiyyətlə, artçı təkanların yayılma sahəsi zəlzələ zamanı qırılan qırılmanın uzunluğundan iki dəfə böyük hesab olunur.

Maraqlıdır, artçı təkanların tezliyi nədən asılıdır?Artçı təkanların sayı əsas təkan baş verdikdən dərhal sonra ən çox olur, lakin zaman keçdikcə həm sayında, həm də miqyasında azalır. Hər zəlzələdə eyni olmasa da, əsas təkandan sonrakı ilk 10 gündə afterşokların sayı təqribən onda birinə, 100 gündə isə bir faizə qədər azalır. Əsas zərbə nə qədər böyükdürsə, afterşokların sönməsi üçün bir o qədər çox vaxt lazımdır. Nisbətən böyük yeraltı təkanlar daha az, kiçik artçı təkanlar isə daha tez-tez baş verir. Zəlzələlərin tezliyi də onların gücündən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, 4 bal gücündə təkrar təkanlar 5 bal gücündə təkrar təkanlardan təxminən 10 dəfə tez baş verir. Əksər hallarda ən böyük afterşok əsas təkandan sonra 3 gün ərzində baş verir, lakin uzun illər sonra baş verən afterşoklar da mümkündür. Bəzi zəlzələlərin afterşokları illər, onilliklər və hətta daha uzun müddət ərzində baş verə bilər. Nisbətən böyük yeraltı təkanlar əsas zəlzələnin episentrindən uzaqda və çox vaxt “afterşok zonası”nın kənarında və ya periferiyasında baş verir.