Plastik çirklənməsi son onilliklərdə qlobal ətraf mühit problemlərinin əsas mərkəzinə çevrilib. Plastik tullantılar yalnız quru ekosistemlərini deyil, dəniz və okean mühitlərini də hədəfə alır. Hər il təxminən 8 milyon ton plastik tullantı okeanlara atılır ki, bu da su hövzələrində flora və faunanın məhvinə səbəb olur. Bu tullantılar dünya miqyasında dənizlərə axaraq onların strukturunu dəyişdirir, canlı növlərinə mənfi təsir göstərir və ümumi ekosistemin funksionallığını pozur. Problemin dərinliyinə varmaq və həll yollarını müəyyənləşdirmək üçün təhlil yanaşması tələb olunur.

Plastik çirklənməsinin dəniz ekosistemlərinə mənfi təsiri

Dənizlərə atılan plastik materiallar zamanla kiçik hissəciklərə - mikroplastiklərə parçalanır. Bu hissəciklər kiçik dəniz orqanizmləri tərəfindən qəbul edilir və qida zəncirinə daxil olur. Tədqiqatlar göstərir ki, mikroplastiklər dəniz orqanizmlərinin sağlamlığını pozur və zəhərli kimyəvi maddələr ilə zənginləşərək ekosistemi zəhərləyir. Bundan əlavə, mikroplastiklərin dəniz faunasından insan qidasına keçməsi də ciddi narahatlıq yaradır.

Makroplastik tullantılar (plastik torbalar, şüşələr, balıqçılıq torları və sair) dəniz canlılarının fiziki məhvinə səbəb olur. Üstəlik, plastik tullantılar dəniz dibində toplanaraq flora və faunanın inkişafını çətinləşdirir.

Plastik çirklənməsi yalnız canlılara deyil, həm də dəniz mühitinin fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinə təsir edir. Tullantıların okean axınları ilə hərəkəti nəticəsində bəzi bölgələrdə “plastik adalar” yaranır. Bu adalar okean axınlarını dəyişdirərək dəniz istiliyinə, biokimyəvi proseslərə və canlıların hərəkət istiqamətlərinə təsir göstərir.

Problemin dərinliklərinə təsir edən əsas amillər

Qlobal plastik istehsalının artması: 1950-ci ildən bu yana qlobal plastik istehsalı sürətlə artaraq 2023-cü ildə 400 milyon ton səviyyəsinə çatıb. Bu plastiklərin yalnız 10 faizdən azı təkrar emal edilir, qalan hissəsi isə ətraf mühitə atılır. Dənizlərdə bu tullantıların miqyasının böyüməsi, əksər hallarda, qeyri-adekvat tullantı idarəetmə sistemləri ilə əlaqələndirilir.

İqtisadi və sosial amillər: Plastik istifadəsinin iqtisadi üstünlükləri onun yayılmasını artıran əsas səbəblərdəndir. Plastiklər ucuz, yüngül və çoxfunksiyalıdır, lakin onların parçalanma müddəti yüz illərlə ölçülür. Üstəlik, bir çox ölkədə maarifləndirmə səviyyəsinin aşağı olması, plastik tullantıların dənizlərə atılmasını davam etdirir.

Hüquqi və qanunvericilik boşluqları: Beynəlxalq və milli səviyyədə plastik tullantıların idarə olunmasına dair mexanizmlər olsa da, onların tətbiqində ciddi problemlər mövcuddur. Xüsusilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə adekvat infrastrukturun olmaması plastik tullantıların təbii mühitə atılmasını sürətləndirir.

Problemin həlli yolları

İnnovativ texnologiyaların inkişafı: Dənizlərdə mövcud plastik tullantıların təmizlənməsi üçün innovativ texnologiyalar, məsələn, okean təmizləmə sistemləri və dronlar, geniş şəkildə tətbiq edilməlidir. Bundan əlavə, plastik tullantıların parçalanmasını sürətləndirən bioloji texnologiyaların inkişafı aktualdır.

Plastik istehsalının məhdudlaşdırılması: Qanunvericilik vasitəsilə birdəfəlik plastik məhsulların istifadəsi qadağan edilməli və ya məhdudlaşdırılmalıdır. Bir çox ölkələrdə tətbiq edilən plastik vergiləri, alternativ materiallara keçidi sürətləndirən səmərəli mexanizmlərdir.

Təkrar emal və alternativ materiallar: Plastik tullantıların təkrar emal olunması dərəcəsini artırmaq və bioloji parçalana bilən alternativ materialların istehsalını təşviq etmək mühüm addımlardır. Hazırda bir çox tədqiqat qrupu nişasta və kətan əsaslı materialların plastikləri əvəzləməsi üçün inkişaf etdirilməsini araşdırır.

Maarifləndirmə və davranış dəyişikliyi: Cəmiyyətin maarifləndirilməsi vasitəsilə plastik tullantıların təbiətə vurduğu ziyan barədə məlumatlılığı artırmaq vacibdir. Bu kampaniyalar, xüsusilə məktəblərdə və gənclər arasında həyata keçirilməlidir.

Nəticə etibarilə plastik tullantıların dəniz ekosistemlərinə vurduğu ziyan planetimizin davamlı inkişafını təhdid edən qlobal bir problemdir. Bu problemin həlli üçün hökumətlər, qeyri-hökumət təşkilatları, elmi cəmiyyətlər və fərdlər arasında əməkdaşlıq gücləndirilməlidir. Plastik çirklənməsinə qarşı mübarizə yalnız ekoloji deyil, həm də iqtisadi və sosial məsuliyyət tələb edir. Qlobal səviyyədə koordinasiyalı tədbirlər həyata keçirilmədiyi halda, dəniz ekosistemlərində bərpaolunmaz dəyişikliklər baş verə bilər.

Azərbaycanda plastik tullantıların azaldılması və dəniz ekosisteminin qorunması üzrə görülən işlər

Azərbaycan plastik tullantıların ətraf mühitə təsirini azaltmaq və Xəzər dənizinin ekosistemini qorumaq üçün bir sıra addımlar atıb. Bu tədbirlər dövlət siyasəti, beynəlxalq əməkdaşlıq, qanunvericilik təşəbbüsləri və ictimai maarifləndirmə ilə dəstəklənir. Azərbaycan Hökuməti plastik tullantıların idarə olunması üçün bir neçə mühüm qanun və qayda qəbul edib. Birdəfəlik plastik torbaların istifadəsinə dair məhdudiyyətlər qoyulub. Belə ki, 2021-ci ildən etibarən Azərbaycanda qalınlığı 15 mikron və daha az olan birdəfəlik plastik torbaların istifadəsi qadağan edilib. Bu təşəbbüs öz növbəsində plastik tullantıların ətraf mühitə mənfi təsirini azaltmaq məqsədi daşıyır. “Tullantılar haqqında” Qanun isə tullantıların idarə olunması sistemini tənzimləyir və onların təkrar emalına dair tələblər müəyyən edir.

Azərbaycan, həmçinin Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün regional səviyyədə əməkdaşlıq edir. Azərbaycan, həmçinin Xəzər dənizinin ekosisteminin qorunmasına yönəlmiş proqramda aktiv iştirak edir. Proqram çərçivəsində tullantıların dənizə axmasının qarşısının alınması və çirklənmə səviyyəsinin azaldılması istiqamətində tədbirlər görülür. Dövlət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər çərçivəsində Xəzər sahillərində çirklənmənin azaldılması üçün təmizləmə aksiyaları təşkil edilir.

Bundan başqa, Azərbaycanda plastik tullantıların təkrar emalını təşviq etmək üçün infrastruktur inkişaf etdirilir. Sumqayıtda və Bakıda tullantıların çeşidlənməsi və təkrar emalı üzrə poliqonlar fəaliyyət göstərir. Plastik məhsulların yerinə bioloji parçalana bilən materialların tətbiqi təşviq olunur. Bu sistemlər plastiklərin yenidən istehsal dövriyyəsinə daxil edilməsinə şərait yaradır.

Fhnews.az xəbər verir ki, Milli Məclisin Təbii ehtiyatlar, energetika və ekologiya komitəsinin sədri Sadiq Qurbanov plastik tullantıların dəniz ekosisteminə vurduğu ziyan və onun aradan qaldırılması istiqamətində fikirlərini AZƏRTAC-la bölüşüb. O bildirib ki, dəniz ekosistemlərinin çirklənməsinin təxminən 85 faizi plastik tullantılarla çirklənmənin payına düşür. Plastik qablaşdırma və kiçik ölçülü plastik tullantıları dəniz sahillərinin çirklənməsinə səbəb olur. Dəniz ekosistemlərinin plastik tullantılarla çirklənməsinə səbəb isə bu tullantıların tam toplanmaması və düzgün idarə olunmaması ilə əlaqədardır.

Komitə sədri, həmçinin qeyd edib ki, sənaye tullantıları istehsal fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Bunlar istehsaldan sonra qalan və ətraf mühitə mənfi təsir göstərən maddələr, materiallar, məhsullar və ya əşyalar ola bilər. Belə tullantılar mütləq utilizasiya olmalıdır. Utilizasiyanın üsulu isə tullantının təhlükə sinfindən və fiziki vəziyyətindən asılı olacaq. Bəzi tullantılar təkrar emal edilə bilər, bəziləri isə zərərsizləşdirilməli, basdırılmalı yaxud yandırılmalıdır. Ümumiyyətlə, tullantıların ətraf mühitə izolyasiya təbəqələri olmadan atılması və ya saxlanılması nəinki torpağa hətta atmosferə belə mənfi təsir edir. Belə ki, müxtəlif iqlim amillərinin təsiri ilə torpağa sızan çirklənmiş su həm torpağın üst münbit qatını korlayır, həm yeraltı sulara qarışaraq müxtəlif ekoloji problemlərə səbəb olur. Xüsusilə, məhsulların istehsalı və emalı zamanı müxtəlif kimyəvi maddələrdən istifadə olunursa həmin sənaye tullantıları təhlükəli tullantılar kateqoriyasına aid edilir və torpaqların təhlükəli tullantılarla çirklənməsinə səbəb olur.

Bu istiqamətdə ölkəmizdə görülən işlərdən bəhs edən S.Qurbanov deyib: “Plastik tullantılarla bağlı ölkəmizdə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən İGM prinsipi çərçivəsində “Qablaşdırma və qablaşdırma tullantılarının dövriyyəsi haqqında” Qanun layihəsi hazırlanıb. Hazırda qanun layihəsinin digər qurumlarla razılaşdırılması istiqamətində işlər aparılır. Tullantıların ətraf mühitə təsiri ilə bağlı ölkəmizdə normativ-hüquqi aktların təkmilləşdirilməsi istiqamətində mütəmadi olaraq işlər aparılır. Bununla yanaşı, sənayedə tullantısız istehsalata keçidlə bağlı işlər görülür. Yeni layihələrin seçilməsi zamanı tullantısız və az tullantılı texnologiyalara üstünlük verilir”.