Stress insanların gündəlik həyatında rast gəlinən fiziki və ya emosional gərginlik vəziyyətidir. İnsan hansı sahədə fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, gündəlik həyatında stresslə qarşılaşır. Həyatda həm mənfi, həm də müsbət stressə rast gəlinir. Eyni zamanda insanların heç stress keçrməməsi də onlarda motivasiya və həyəcanı azalda bilər. Orta dərəcədə yaşanan stress insanın həyat enerjisinin və motivasiyasının artmasına səbəb olur. Onun həddən artıq olması isə depressiya, yuxusuzluq və yorğunluqla nəticələnir. Bu mənada, stress bəzi xəstəliklərin əsas mənbəyi, bəzilərinin isə sürətlənməsində rol oynayan psixi prosesdir. Stress yarandıqda vegetativ sinir sistemi və endokrin sistem pozulur, dəfələrlə baş vermiş və ya uzunmüddətli emosional pozğunluqdan sonra orqanizmin bütün müdafiə funksiyaları pozula bilər. Psixologiya elmi stressin əsasən iki formasını qəbul edir: müsbət (eustress) və mənfi (distress). İlk dəfə bu anlayışdan Uolter Kennon istifadə etmiş və onu öz fiziologiya və psixologiya sahəsinə aid olan işlərində tətbiq etmişdir. Müasir həyat tərzi mahiyyətcə müxtəlif stresli vəziyyətlərə səbəb olduğuna görə stress geniş müzakirə olunan bir mövzudur.

Eustress - sevinc duyğularının səbəb olduğu müsbət stressdir. Stressdən sonra orqanizmin bütün qüvvələri səfərbər olur.

Distress - orqanizmə insanın özbaşına öhdəsindən gələ bilmədiyi mənfi təsirlərin göstərilməsidir. Distress yarandıqda insanın immun sistemi zəifləməyə başlayır.

Mahiyyət etibarı ilə insanların stress keçirməsinin müxtəlif səbəblərindən asılı olaraq fizioloji, sosioloji və psixoloji növlərini ayırmaq olar.

Psixoloji Stress – sıxıntı, basqı, əzab – orqanizmin hər hansı bir (fiziki və ya psixi) məcburedici təsirə qarşı özünəməxsus cavabıdır. Psixoloji stress çox güclü mənfi təsirə malikdir. Stress, ümumiyyətlə, psixi tarazlığın müəyyən şəkildə pozulduğu bir vəziyyətdir və nəticədə baş verən dəyişiklik insanın psixoloji cəhətdən uyğunlaşmasını tələb edir. Şəxsi psixi tarazlıq dəyişdikdə və ya pozulduqda insan uyğunlaşmaq üçün əhəmiyyətli səylər göstərməlidir. Bu vəziyyət sıx psixoloji gərginlik halı kimi tanınır. Vəziyyətin insan üçün stressli olacağını insanın hadisəni necə qəbul etməsindən asılıdır. Eyni hadisə iki və ya daha çox insanda fərqli psixoloji hiss yarada bilər. Son dərəcə stressli hala düşəndən fərqli olaraq başqa bir insan heç stressə düşməyə və bəziləri hətta bundan həzz ala bilərlərlər.

Yanğınsöndürənlərin stress vəziyyətdə olduğununu göstərən əlamətlər fiziki və emosional xarakterdə olur.

Yanğınsöndürənlərdə stressin fiziki əlamətləri:

• tez-tez baş ağrılarının; sürətli ürək döyüntüsünün;

• boyun sərtliyi və çiyin ağrısının;

• sürətli nəfəs alma; titrəmə və ya əzələ gərginliyinin;

• həddən artıq tərləmə və ovucların tərləməsi;

• qarın ağrısı, yüksək qan təzyiqinin, quru boğaz əlamətlərinin, başgicəllənmənin olması.

Stress vəziyyətində bədən üzvlərində aşağıdakı dəyişikliklər baş verir:

- Beyində hafizə və düşünmə qabiliyyəti güclənir;

- Daha yaxşı görmək üçün göz bəbəkləri kiçilir;

- Ağciyərlərdə oksigenin istifadəsi artır;

- Qaraciyərdə ehtiyat halında toplanan qlikogen qlükozaya çevrilir;

- Ürəkdə qan təzyiqi artır, ürəyin ritmi sürətlənir.

Yanğınsöndürənlərin psixoloji hazırlıq məsələlərinə, psixoloji cəhətdən peşəkar fəaliyyətə hazır olmasına və dayanıqlığına alimlər tərəfindən çoxsaylı əsərlər [1–2] yazılmış və araşdırmalar [3–4] həsr edilmişdir.

Yanğınsöndürənlərdə stressin emosional əlamətləri:

• qorxu və ya narahatlıq; aqressivlik və günahkarlıq hissi; gördüyü işdən narazılıq; psixi gərginlik; narahatlıq; əsəbilik; cansıxıcılıq;

• apatiya, kədər və depressiya.

Stressə məruz qalmış yanğısöndürənlərin sosial davranışında müşahidə olunan  dəyişikliklər:

• iş məhsuldarlığının azalması; işdən yayınma; yemək pozğunluğu; ağrıkəsici və digər dərman preparatlarının istehlakının artması; yuxu rejiminin pozulması;

• münaqişələrə meylin artması; özünə qapanma.

Yanğınsöndürənlərdə müşahidə olunan koqnitiv simptomlar. Aşağıdakı koqnitiv əlamətlər stressdə olan yanğısöndürənin aşkar edilməsini asanlaşdırır:

• unutqanlıq, diqqətin qeyri-sabitliyi, müşahidə səhvləri, konsentrasiyanın azalması;

•  yavaş və ya çox sürətli qərar qəbul etmə, yaradıcılığın azalması, düşüncə blokadası, obsesif düşüncələrin müşahidə edilməsi.

Sinir sisteminin gücünü, məsələn, aşağıdakı məlumatları təhlil etməklə müəyyən etmək olar:

- peşə fəaliyyəti ilə bağlı çətinliklərdən qorxur?

- fövqəladə vəziyyətdə işlədikdən sonra güc və enerjisi nə qədər tez bərpa olunur?;

- müstəqil işlədikdən sonra özünüzü necə hiss edir: enerjili, aktiv, depressiv ya letarji?;

- yeni mühitə tez və ya yavaş alışır?;

- təhlükəli vəziyyətlərdə özünə nəzarəti saxlayır və ya itirir?;

- kənar stimulların (qışqırıq, uğultu, şaqqıltı) təsiri altında hər hansı bir işi yerinə yetirməyə diqqətini cəmləyə bilirmi?;

- ünsiyyətcil, təmkinli və ya utancaqdır?;

-  nə qədər qətiyyətlidir və gərgin vəziyyətlərdə necə davranır: sakit qalır, özünü idarə edir, yoxsa yersiz hərəkətlər edir?;

Psixoloq həmçinin fərdin təsiredici, şübhəli, uzun müddət təhlükə ilə əlaqəli vəziyyətləri yaşayıb-yaşamadığını və pis əhval-ruhiyyəni tez üzərindən atmağı bacardığını öyrənməlidir.

Nəhayət, sinir proseslərinin balanssızlığı aşağıdakı göstəriciləri müqayisə etməklə müəyyən edilə bilər:

- məcburi gözləmə mühitində səbirli və ya səbirsiz olması ilə;

- iş yoldaşları və komanda ilə ünsiyyətdə təmkinli olması ilə;

- impulslarını, əsəblərini cilovlaya bilməsi ilə;

- başladığı bir işin tamamlanmaması halları tez-tez olurmu?

- adi vəziyyətdə əhvalı necə olur: sakit və ya tez-tez dəyişir?

- tez-tez əsəbi olur?

Yanğınsöndürənlərə özünü rahat hiss etməyə kömək edir. Yanğınsöndürən psixoterapevtik tənzimləmədə fəal iştirak etməlidır.

Stressin təsir gücünü azaltmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin görülməsi məsləhətdir:

• Özünü narahat hiss etdikdə həmin mühitdən uzaqlaşmaq;

• Gündəlik işləri əvvəlcədən planlaşdırmaq;

• Hər mövzuda daha vacib məsələləri mümkün qədər ön planda tutmaq;

• Yuxusuzluq, yorğunluq, iştahsızlıq, çarəsizlik kimi problemlər yarandıqda psixoloqdan dəstək almaq;

• Sağlam orqanizm üçün düzgün qidalanmaq;

• Keçmişdə öhdəsindən gəlinmiş hadisələri xatırlamaq və beləliklə özünə inamı və cəsarəti artırmaq;

• Davamlı idmanla məşğul olaraq daha sağlam və güclü qalmağa çalışmaq;

• Güclü hiss etmək üçün sosial çevrəni aktiv tutmaq, yaxşı ünsiyyət qurulan insanlarla vaxt keçirmək;

• Hər zaman özünün və başqalarının haqqını qorumağı və yeri gələndə yox deməyi bacarmaq;

• Hər zaman bir hadisənin daha yaxşısının və daha pisinin ola biləcəyini xatırlamaq;

• Sirlərini yalnız dostlar və güvənilən insanlarla paylaşmaq;

• Mümkün qədər neqativ hisslərdən uzaq olmaq.

Yanğınsöndürənlərdə yaranan stresslə mübarizə aparmağın müxtəlif yolları var. Müsbət sosial əlaqələrin yaradılması, stressdən qurtulmağın əla forması olan gülüş və həyata nikbin baxışın formalaşması stressi azaltmağa kömək edə bilər.

Ən təsirli və sadə üsullardan biri dəstə şəklində fiziki məşqlərin aparılmasıdır. Düzgün nəfəs alma və rahatlama texnikaları, əzələ gərmə məşqləri, yoqa, masaj, aromaterapiya və s.

Pəhriz saxlanması da mühüm rol oynayır. Düzgün qidalanma, o cümlədən “sağlam qida” məhsulları bədən sistemlərinə müsbət təsir edir və və bir çox xəstəliklərin qarşısının alınmasına gətirib çıxarır. Müalicə təyin edilmədən dərman preparatlarının qəbulundan imtina edilməsi, həddindən artıq spirtli işkilərin istehlakının və siqaretin qarşısının alınması vacibdir.

Reabilitasiya  məqsədlə xüsusi üsul və vasitələr dəsti təklif olunur:

- psixoloji metod (aytojen təlim, funksional musiqi, rəngli videolar);

- fizioterapevtik üsul (elektrotrankvilizasiya - elektrik cərəyanının bioloji aktiv nöqtələrə təsiri, daxili havanın aeroionlaşması və s.);

- fitoterapevtik üsul (dərman bitkiləri, bitkilər və meyvələrdən kokteyllərin qəbulu).

- autogenik məşq peşə səriştəsini bərpa etmək, emosional gərginliyi aradan qaldırmaq, həmçinin müəyyən bir fəaliyyətə uyğun optimal vəziyyəti formalaşdırmaq üçün təsirli yollardan biridir. Autogen məşq - sağlamlığın, əhvali-ruhiyyənin psixoloji özünütənzimləmə üsuludur. Hipnozdan fərqli olaraq autogenik məşq zamanı orqanizmə göstərilən təsir şəxsin özü tərəfindən deyilən sözlər - özünütəlqin vasitəsilə yaradılır.

Psixoloji metodların bərpaedici və profilaktik təsirini artırmaq üçün fitoterapevtik üsullardan istifadə etmək tövsiyə olunur. Araliaceae fəsiləsindən olan bitkilər (Eleutherococcus, samanicha), aloe, çaytikanı, sarı kök, qara qarağat, itburnu və digər dərman bitkiləri ümumi gücləndirici, yorğunluğu aradan qaldıra bilən tonik xüsusiyyətlərə malikdir. Valerian kökləri, nanə, çobanyastığı, şüyüd, şerbetçiotu, sim, adaçayı və s. antistres, sakitləşdirici xüsusiyyətlərə malikdir. Tənəffüs yollarının xəstəliklərinin profilaktikası və müalicəsi üçün lingonberries, çiyələk, söyüd, gicitkən, cökə, moruq, nanə, bağayarpağı, buğda otu, qarağat, evkalipt, koltsfoot və digər bitkilər tövsiyə olunur.

Sözsüz ki, yanğınsöndürənlərin döyüş hazırlığının lazımi səviyyədə saxlanması və sağlamlığının qorunması əsasən onların funksional vəziyyətini tənzimləmək üçün tibbi-psixoloji üsul və vasitələrdən nə dərəcədə səmərəli istifadə olunmasından asılıdır. Çox stresli və ya potensial travmatik hadisələrdə (ölülərin axtarışı, ağır yaralanma, ciddi travmatik vəziyyətlədə) xilasetmə komandasının tərkibinə daxil olan yanğınsöndürənlərə xilasetmədən sonra uyğun psixoloji dəstək məcburidir. Psixoloji təlimin bir hissəsi olaraq yanğınsöndürənlərə ilk psixoloji yardım göstərilməlidir. Bunun üçün yanğından mühafizə idarələrində psixoloji kabinetlər yaratmaq lazımdır.

Psixoloq kabinetinin əsas vəzifələri əsasən aşağıdakılar olmalıdır:

- xidməti personalın emosional gərginliyinin azaldılması;

- stressə məruz qalan əməkdaşların peşə fəaliyyətinin sürətli bərpasını təmin etmək, psixi gərginliklərini azaltmaq;

- fərdlərin funksional imkanlarını artırmaq, stres faktorlarının təsirinə qarşı müqavimət və onların təsirinin mənfi nəticələrini azaltmaq;

- xidməti fəaliyyət rejiminə uyğunlaşma prosesinin sürətləndirilməsi, psixosomatik xəstəliklərin qarşısının alınması;

- əqli özünü tənzimləmə, peşə əhəmiyyətli keyfiyyətlərin formalaşması.

Yanğınsöndürənlərin peşə qabiliyyətlərinin bərpası və saxlanılması ilə yanaşı, kabinetin funksiyalarına sosial-psixoloji mövzularda, xüsusən də ekstremal şəraitdə müxtəlif davranış növlərinin tətbiqi, travmatik vəziyyətlərin qarşısının alınması, kollektivdə psixoloji iqlimin yaxşılaşdırılması üzrə dərslərin keçirilməsi daxildir.

Beləliklə, müntəzəm psixoloji təlim zamanı aşağıdakı keyfiyyətlər inkişaf etdirilir:

- emosional-iradi sabitlik keyfiyyəti, özünü idarə etmə, qətiyyət, əzmkarlıq, cəsarət, çeviklik, gözlənilməzliyə hazırlıq, dözümlülük, hazırcavablıq, ehtiyatlılıq kimi keyfiyyətlər inkişaf edir;

- riskə, təhlükələrə, sürprizlərə, yanğına, tüstüyə, müxtəlif pozuntulara qarşı müqavimət artırılır;

- yanğınların söndürülməsi zamanı döyüş mövqelərində və iş yerlərində vəziyyətin ağırlığına baxmayaraq, xüsusilə təhlükəli vəziyyətlərdə insanları xilas etmək üçün düşüncənin, oriyentasiyanın və reaksiya göstərməyin sürəti yaxşılaşır.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, psixoloji təlimdə fərdi yanaşma şəxsi heyətin hər bir yanğınsöndürənin psixoloji xüsusiyyətləri və imkanları nəzərə alınmaqla hazırlanması deməkdir. Bu yanaşmanın effektivliyi təlim rəhbərinin xilasedicinin xarakterindən və temperamentindən, onun sinir sistemindən, qavrayış və yaddaşın xüsusiyyətlərindən, əhval-ruhiyyəsindən və s. asılı olaraq fərdi psixoloji təsir metodlarını tətbiq etmək bacarığından asılıdır.

Hazırladı: Aydan Rzayeva

FHN-in Fövqəladə halların nəticələrinin aradan

 qaldırılması işinin təşkili Baş idarəsinin

Qoşun və Qüvvələrin hazırlığı idarəsinin

Tibbi və psixoloji yardımın

təşkili şöbəsinin baş məsləhətçisi